Makowiec – świąteczne wspomnienie polskiej tradycji

Makowiec króluje wśród ciast na wigilijnym stole. Unoszący się w domu aromat pieczonego makowca wywołuje nostalgiczny, przyjemny nastrój. Przygotowanie makowca jest pracochłonne i wymaga dużo czasu, jednak może właśnie ten czas  i wysiłek włożony w przygotowanie ciasta sprawiają, że w wielu polskich domach jest ono stałym elementem świąt Bożego Narodzenia. Przygotowanie masy makowej, lekkiego ciasta drożdżowego, specjalne zawijanie makowca jest prawdziwym świątecznym rytuałem.

Mak w historii
Mak był uprawiany już w starożytnej Mezopotamii. To także jedna z roślin biblijnych, która w tamtejszych tekstach jest metaforą ulotnego życia człowieka. Na Krecie była czczona bogini maku wielbiona przez Minojczyków. W mitologii mak wiązano z osobami boga Morfeusza i bogini ziemi, Demeter. W polskiej historii makowiec pojawia się na przykład w 1681 r. - królewski piekarz Jana III Sobieskiego wypiekał makowiec ozdobiony wizerunkiem ukochanej żony króla, Marysieńki. Z kolei Stanisław August Poniatowski otrzymał kiedyś makowiec o długości ponad 4 metrów.

Według chrześcijańskich wierzeń maki wyrosły z miejsca, w którym krew Jezusa spadła podczas ukrzyżowania. Symboliczne powiązanie maku z wierzeniami dotyczącymi życia pozagrobowego sięga także czasów przedchrześcijańskich. Słowianie uważali mak za substancję, która pozwala przekroczyć granicę między życiem, a śmiercią. 
„Maki czerwone z swojem piętnem czarnem,/ Któż wam kolory dał i dziwną moc?/ Jesteście nieba, czyli piekła ziarnem,/ Które raz szatan zasiał w ciemną noc?”. Henryk Zbierzchowski, „Maki czerwone”
Nasiona rośliny mogą przetrwać w uśpieniu ponad 80 lat! Po poruszeniu gleby kiełkują często np. na polach bitew. W Wielkiej Brytanii i Kanadzie panuje zwyczaj noszenia w Dniu Pamięci sztucznych maków przypiętych do ubrania na znak pamięci żołnierzy poległych w wojnach. Maki te są sprzedawane przez Brytyjską Legię Królewską, a dochód przeznaczony jest na rzecz weteranów. Czerwone maki są również symbolem krwi polskich żołnierzy poległych w bitwie pod Monte Cassino w pieśni wojskowej „Czerwone maki na Monte Cassino”.

„Przejdą lata i wieki przeminą,/ Pozostaną ślady dawnych dni/ I tylko maki na Monte Cassino”. Feliks Konarski.

Symbolika świątecznego maku
Wiele wskazuje na to, że bożonarodzeniowa tradycja potraw i ciast wiąże się z symboliką i wierzeniami naszych przodków oraz słowiańskimi obrzędami. Po pierwsze, makówka stanowi symbol domu, który jednoczy wszystkich członków rodziny, co w okresie świątecznym jest dla nas bardzo wymowne. Mak symbolizuje również pomyślność, płodność i dobrobyt w Nowym Roku. Co ciekawe, nasi przodkowie wierzyli także, że może on łączyć świat żywych z duchami zmarłych bliskich. Tradycje i wierzenia naszych przodków związanych z obrzędami około przesilenia zimowego są źródłem wielu współczesnych tradycji bożonarodzeniowych. W słowiańskiej kulturze ludowej mak był też symbolem płodności. Roślina ta pełni ważne miejsce w rodzimej mitologii, kulturze oraz folklorze. Dawni Słowianie wierzyli też w wielką moc maleńkich ziarenek, które miały chronić domostwa przed błąkającymi się duszami zmarłych i upiorami. W noce, w które spodziewano się wizyt niechcianych gości, mak rozrzucano wokół domu, wierząc, że duchy nie wejdą do środka dopóki nie zbiorą wszystkich ziarenek.

Mak powszechnie symbolizuje m.in. wieczny sen, wyobraźnię, pocieszenie i przyjemność. Pojawia się w zagadkach, pieśniach jako symbol obfitości, snu, czy zapomnienia, w opowieściach i legendach, gdyż nasiona chroniły przed złymi mocami. Nasiono maku często symbolizuje coś nasennego, niezwykłego lub przekraczającego ludzkie możliwości. Dawniej wierzono też, że jeśli na polu rosną maki to zbiory będą obfite.

Właściwości maku
Najpopularniejsze gatunki maku to polny, lekarski i niebieski. Czerwone kwiaty pojawiające się wiosną na łąkach to mak polny, którego właściwości od wieków są znane w medycynie ludowej. Mak lekarski o srebrno-sinych pędach i dość dużych liściach to roślina wykorzystywana do produkcji opium, którego posiadanie i sprzedaż jest w Polsce zabronione. Ten, z którego powstają aromatyczne wypieki, powszechnie używany do celów kulinarnych, to niebieski i jego właściwości zdrowotne opisze.
Oto kilka z nich:
- mak to roślina oleista, bogata w tłuszcz – w 100 g zawiera około 40 g tłuszczy, z czego głównie są to nienasycone kwasy tłuszczowe, jak kwas oleinowy czy linolowy.
- porcja 100 g maku jest nośnikiem około 500 kcal. Mak kalorie dostarcza głównie pod postacią zdrowych kwasów tłuszczowych.
- jest zasobny w składniki mineralne takie jak wapń i fosfor, magnez, cynk, miedź, potas, żelazo. Uznaje się go za dobre źródło magnezu, cynku, miedzi, potasu, żelaza.
- ziarenka maku zawierają też witaminy z grupy B, w tym kwas foliowy, witaminę A, D i E.
- jest bogaty w błonnik pokarmowy.

Mak w wytwornych potrawach wigilijnych
Mak, symbol bogactwa i dobrobytu, jest podstawą dobrego pysznego makowca. Podstawowa receptura makowca wymagała zmielenia maku od podstaw. W tym celu stosowało się ręczne młynki do nasion maku i ziarna. Dziś przy mieleniu maku używa się elektrycznego młynka lub po prostu korzysta z gotowej masy. Tradycyjnie mak zalewało się wodą by ten zakiełkował. Kiełkowanie powoduje, że w każdym ziarenku maku użytym do wypieku ciasta rodzi się energia życia. Dobry i bogaty makowiec zawiera dużą ilość masy makowej i bakalie, jest polany lukrem i posypany skórką pomarańczową lub orzechami.

Bożonarodzeniowy mak pojawia się nie tylko w przepisach na makowiec. W różnych zakątkach Polski wykorzystuje się go na wiele sposobów, gdzie tradycje bardzo się od siebie różnią. Na polskich stołach, do najczęściej występujących potraw (tych na słodko i słono) należą:
Kutia – mak, pszenica, kasza pęczak lub ryż z dodatkiem owoców suszonych bądź kandyzowanych, orzechów i migdałów. Dawniej oblewana śmietaną, dziś częściej w towarzystwie mleka i miodu.
Makiełki - kluski z makiem. Do makaronu w dowolnym kształcie (najczęściej są to jednak łazanki) dodaje się migdały, bakalie, figi i rum, miód, mleko.
Makówki - kawałki bułki drożdżowej przekłada się makiem i zalewa mlekiem. Wśród dodatków do tego dania występują wiórki kokosowe i cząstki mandarynek.
Pierogi z makiem, miodem i bakaliami - masa makowa ukryta jest w klasycznym cieście na pierogi z mąki, wody i jajka z dodatkiem szczypty soli i odrobiny masła.

Wielu z nas nie wyobraża sobie Wigilii bez makowca, życzę wam pysznych, pachnących i bogatych rolad makowych w te zbliżające się Święta Bożego Narodzenia.

Projekt „Edukacyjny w Inicjatywie Łącznik” sfinansowany jest ze środków budżetu Samorządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego”.

Autor
Kamila Mucha

Źródła
https://www.zajadam.pl/boze-narodzenie/kutia
https://ziolana.pl/na-co-jest-mak/
https://fit.poradnikzdrowie.pl/diety-i-zywienie/co-jesz/mak-nie-tylko-na-sen-wlasciwosci-lecznicze-i-odzywcze-maku-aa-C5Js-qov1-jyet.html
Właściwości maku - ciekawostki | WygodnaDieta.pl
Mak – właściwości, wartości odżywcze, zastosowanie i przeciwwskazania - wylecz.to
Mak – kwiatowe ciekawostki, przysłowia i cytaty - Urocznica.pl
Symbolika kwiatu w maku: Dlaczego jest symbolem pamięci (familysearch.org)